Μαλέας, Κωνσταντίνος

(Κωνσταντινούπολη 1879 – Αθήνα 1928). Ζωγράφος και αρχιτέκτονας, ένας από τους πρωτοπόρους της ζωγραφικής της υπαίθρου στην Ελλάδα. Σπούδασε αρχιτεκτονική στην Αθήνα και ζωγραφική στο Παρίσι, με καθηγητή τον Ανρί Μαρτέν. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα διορίστηκε αρχιτέκτονας στον Δήμο Θεσσαλονίκης (1914). Παράλληλα εργαζόταν εντατικά ως ζωγράφος και παρουσίαζε έργα του σε ατομικές και ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για τη λαϊκή τέχνη και το 1918 διορίστηκε διευθυντής του Μουσείου Χειροτεχνημάτων και μέλος του καλλιτεχνικού συμβουλίου της Εθνικής Πινακοθήκης Αθηνών. Τον ίδιο χρόνο, συμμετέχοντας στις ιδεολογικές και πολιτικές ζυμώσεις της εποχής (ήταν φίλος του Δ. Γληνού, του Α. Δελμούζου και του Μ. Τριανταφυλλίδη) εικονογράφησε το αναγνωστικό της Α’ δημοτικού, το περίφημο Αλφαβητάρι με τον Ήλιο. Το 1923 τιμήθηκε με το Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών. Ο Μ. εκφράστηκε κυρίως με την τοπιογραφία και επιδίωξε να εφαρμόσει τα διδάγματα του γαλλικού μετα-ιμπρεσιονισμού προσαρμοσμένα στις ειδικές συνθήκες της ελληνικής υπαίθρου και στο προσωπικό του όραμα. Βασικό αίτημά του ήταν η ζωγραφική απόδοση των όγκων κατά τρόπο ώστε να μη δημιουργούν στη δεδομένη δισδιάστατη επιφάνεια του πίνακα ψευδαισθητικές εντυπώσεις βάθους. Το ελληνικό τοπίο, με την εξαιρετική ατμοσφαιρική διαύγεια και το έντονο ηλιακό φως, προσφερόταν ιδιαίτερα για τις αναζητήσεις του. Ο Μ. συνειδητοποίησε ότι η έννοια του απροσδιόριστου βάθους καταργείται αυτόματα στον ελληνικό χώρο. Οι μορφές δεν διαλύονται μέσα στην ομίχλη όσο απομακρύνονται από τον θεατή, όπως συμβαίνει σε άλλα κλίματα, αλλά διατηρούν την αυτονομία τους, απαλλάσσονται από τις λεπτομέρειες και προβάλλουν τα σαφή και λιτά περιγράμματά τους στη λαμπρή οθόνη του ορίζοντα. Από αυτήν την πραγματικότητα και με το έρεισμα της αρχιτεκτονικής του παιδείας ο Μ. προχώρησε στην αντίληψη ότι η ερμηνεία της ελληνικής φύσης απαιτεί μια καθαρά διανοητική διεργασία επιλογής και εξισορρόπησης των συνθετικών στοιχείων, για να διατηρηθεί και στην περιορισμένη ζωγραφική επιφάνεια η οντότητα που κατέχουν στον ανοιχτό χώρο. Έτσι η τοπιογραφία χάνει την περιγραφική ιδιότητα και γίνεται δημιουργικός ρυθμός μέσα στον οποίο σχήματα και χρώματα συμμετέχουν ισότιμα και αντιστηρίζονται αμοιβαία για να συνθέσουν ένα πλέγμα υψηλής διακοσμητικής στάθμης, που αποτελεί και το βαθύτερο νόημα του ελληνικού υπαίθρου. Σε μια εποχή που η ελληνική τέχνη, εμπνεόμενη από το πνεύμα του ακαδημαϊκού νατουραλισμού, είχε σχεδόν εξαντλήσει τις εκφραστικές δυνατότητες της ψυχολογικής παρατήρησης της καθημερινής ελληνικής ζωής και των γραφικών εκδηλώσεών της, ο Μ. στράφηκε προς τη φύση για να αντλήσει από αυτήν διδάγματα, με τα οποία έδωσε νέο πνευματικό περιεχόμενο στην ελληνική ζωγραφική των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα. Γι’ αυτό και απουσιάζει σχεδόν πάντοτε από τα έργα του η μορφή του ανθρώπου, ενώ αντίθετα κατέχει εξέχουσα θέση η στενότατα συνυφασμένη με το τοπίο λαϊκή αρχιτεκτονική. Η παραγωγή του Μ. ήταν μεγάλη. Τα παλιότερα έργα του, στα οποία χρησιμοποίησε σπάτουλα και με παχιά χρωματική ύλη, έχουν έντονο ανάγλυφο. Στην κατηγορία αυτή ανήκει κυρίως μια σειρά τοπίων της Μικράς Ασίας, της Συρίας, του Λιβάνου και της Αιγύπτου, που είναι διασκορπισμένα στην Εθνική Πινακοθήκη Αθηνών και σε διάφορες ιδιωτικές συλλογές. Με την απλοποίηση της τεχνοτροπίας του η αισθησιακή αναγλυφική τεχνική καταργείται και το χρώμα απλώνεται με τον χρωστήρα σε μια ενιαία επίπεδη επιφάνεια. Από τα κυριότερα έργα του είναι οι Δελφοί, η Παντάνασσα της Νάξου, η Μονεμβασία, η Σαντορίνη, τα Μέθανα και αρκετά άλλα τοπία που βρίσκονται στην Εθνική Πινακοθήκη Αθηνών, Παλιά Αθήνα και Τοπίο της συλλογής Κουτλίδη, Κυπαρίσσια και Τοπίο της συλλογής Τζορμπατζή και πολλά άλλα σε δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές της Ελλάδας και του εξωτερικού. Ο Μ. επεξέτεινε την προσφορά του και στον θεωρητικό τομέα, με καλλιτεχνικά άρθρα σε περιοδικά και εφημερίδες και με τη συμβολή του στην έρευνα και στην ερμηνεία της ελληνικής και λαϊκής αρχιτεκτονικής. «Δελφοί», έργο του ζωγράφου και αρχιτέκτονα Κωνσταντίνου Μαλέα (Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα). «Σαντορίνη», πίνακας του Κωνσταντίνου Μαλέα, με καθαρή διανοητική διεργασία των συνθετικών στοιχείων (Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα).